«حرف آخرِ» تامس نیگل را جزو جانانه‌ترین دفاعیه‌های قرن‌بیستمی از عقل و استدلال و عقلانیت دانسته‌اند. در مقام نظر، با عقاید و باورهای بی‌شماری مواجه می‌شویم؛ پرسش این است که کدام باور صادق است و کدام کاذب. در مقام عمل، با رفتارهای بی‌شماری مواجه می‌شویم؛ پرسش این است که کدام رفتار درست یا خوب است و کدام نادرست و بد. نیگل آدمی را دارای قوه‌ای می‌داند به نام عقل که به او می‌گوید از میان همهٔ باورهای مختلف و متضاد کدام صادق و کدام کاذب است و از میان همهٔ رفتارهای مختلف و متضاد کدام درست یا خوب است و کدام نادرست و بد. پس عقل آدمی است که حرف آخر را می‌زند. سه دانش بنیادین وجود دارد که جهان‌شمولیِ احکام عقل در آنها متبلور می‌شود: منطق (یا ریاضیات)، علم، اخلاق. اما از دو سنگرِ نسبی‌انگاری و ذهنی‌انگاری به عقل حمله کرده‌اند و کوشیده‌اند در اعتبار جهان‌شمول عقل تردید بیفکنند. نیگل در کتاب «حرف آخر» به‌طرزی سازش‌ناپذیر به مواضع همهٔ کسانی حمله می‌کند که به‌نوعی عقلانیت را تضعیف می‌کنند. جان کلام او این است که عقل، و نه هیچ مرجع دیگری، یگانه قاضی‌ای است که می‌تواند خود را معزول کند. کتاب «حرف آخر» چند ویژگی مهم دارد: ۱. این اثر مثل اکثر کتاب‌های نیگل نشان‌دهندهٔ شجاعت فکری او است. خیلی از منتقدانِ نیگل شجاعتِ فکری او را تحسین می‌کنند. در دههٔ ۱۹۹۰ که پست‌مدرنیسم چهارنعل می‌تاخت، او با نوشتن کتاب «حرف آخر» مُهر ابطالی بر این جریان ویرانگر زد. ۲. این اثر مثل اکثر کتاب‌های نیگل کم‌حجم است. یکی از کسانی که این کتاب را بررسی و نقد کرده بود در ابتدای نوشته‌اش گفته بود که نیگل، به قول ویتگنشتاین، شجاعت این را دارد که کتاب کم‌حجم بنویسد. ۳. این کتاب به‌غایت دشوار و پیچیده و در عین حال مجمل است. تامس نیگل متفکری است که در طول پنجاه سال حیات فکری غنی و پربارش با پرسش‌های بسیار بغرنج و دشوار دست و پنجه نرم کرده است. پاسخ‌هایی که او به این پرسش‌ها می‌دهد، به قول دیگر متفکران، بسیار زیرکانه و حکیمانه و همراه با شوخ‌طبعی است و همین مطالعهٔ آثار و افکارش را روشنگر و لذت‌بخش می‌کند.

درمانگری که مرزهای دوردست جنون را می‌کاود گاه به چیزی کاملاً غیرمنتظره می‌رسد: خودش. در میان دل‌های شکسته، ذهن‌های خردشده و نابودشدن‌ها، گویی نگاره‌های زندگی و دنیای درمانگر است که ترسیم می‌شود. آیا معنایش این است که درمانگر باید تشخیص اختلال روانی بگیرد و دارودرمانی و حتی بستری شود؟ احتمال دیگر این است که کسانی که «دیوانه» خوانده می‌شوند انسان‌هایی باشند «زیادی انسانی» که مسیر زندگی‌شان مشابه مسیر خود درمانگر است. اگر حیطه‌ای که «روان‌پریشی» نامیده می‌شود آینۀ روح خود درمانگر باشد که با شفافیتی نامعقول پیش رویش به نمایش درآمده است چه؟ اگر کار بررسی و فهم جنونْ فرصتی برای کشف کیستیِ خود درمانگر باشد چه؟ آشفتگی‌های شدید روانی معمولاً ظاهری مبهم و غیرقابل‌درک دارند. با این حال، هر چقدر هم که فهم این علائم دشوار باشد، ذاتاً به رویدادهای انسانی‌ای مربوط است که در زمینه‌هایی انسانی رخ داده‌اند. اما مسأله فقط این نیست. وقتی درمانگر به داستان‌های انسانیِ این بیماران آشفته‌حال گوش می‌کند، ناگزیر، خود را کشف می‌کند. هدف محوری کتاب «مغاک جنون» زدودن مرزهای سفت و سختی است که جنون را از سلامت عقل جدا می‌کنند، تا بتوان پدیدۀ اختلالات شدید روانی را به دایرۀ قابل‌فهم انسانی برگرداند. «مغاک جنون» مجموعه‌ای است از روایت‌های بالینی و شرح زندگی افراد بحران‌زده، همراه با تأملاتی در مورد شکست‌ها و موفقیت‌های درمانی ایشان. این کتاب که حاصل تجربهٔ پنجاه‌سالهٔ دکتر جرج اتوود در زمینهٔ مطالعه و درمان جنون در تمام اشکال آن است به طیف وسیعی از وخیم‌ترین وضعیت‌های هیجانی بیماران می‌پردازد: از جلوه‌های مختلف روان‌پریشی و افسردگی و اقدام به خودکشی گرفته تا تأثیر آسیب‌های عمیق کودکی، تکه‌پاره شدن شخصیت به چندین «خود»، رابطهٔ جنون و نبوغ، و اهمیت پیش‌فرض‌های فلسفی در کار بالینی با اختلالات روانی شدید. اتوود در «مغاک جنون» بارها بر سرشت انسانی و ماهیت بیناذهنیتیِ جنون تأکید می‌کند، ماهیتی که حتی در وخیم‌ترین بیماری‌های روانی و در اوج‌های خیره‌کننده و حضیض‌های دردناکِ جستجوی بی‌امانِ بیمار و درمانگر به دنبال حقیقت در زندگی به چشم می‌خورد. بعید است کسی داستان‌های بالینی این کتاب را بخواند و به آنچه در اعماق وجود خودش نهفته است نزدیک‌تر نشود.

«مردی که خواب است»، با زبانی شاعرانه و روایتی سیال میان خواب و بیداری، به بیان تجربه‌ای از بیخ و بن فلسفی می‌پردازد. شخصیت اصلی، که در سراسر داستان «تو» خطاب شده، در دانشگاه سوربن جامعه‌شناسی می‌خواند تا اینکه روزی تصمیم می‌گیرد سرِ جلسهٔ امتحان حاضر نشود و درسش را نیمه‌کاره بگذارد. این تصمیم ناگهانی سلسله‌جنبان رشته‌ای از تصمیم‌ها می‌شود که همگی یک ایده را تعقیب می‌کنند: گسست مطلق از جهان و بی‌اعتناییِ محض به آدم‌ها و پیشامدها. اما تا کجا می‌توان به همگان «نه» گفت؟ تا کِی می‌توان خود را از دنیا و مافیها برکنار داشت؟ و تبعات چنین انزوای سرسختانه‌ای چیست؟ جمله‌ای از فریدریش نیچه را شاید بتوان پاسخی دانست به این پرسش‌‌ها و تفسیری موجز بر این داستان، آنجا که فیلسوف آلمانی می‌گوید: «اگر دیرزمانی به مغاک نگاه کنی، مغاک نیز به تو نگاه می‌کند.» رمان فرانسوی در نیمۀ دوم قرن بیستم چند چهرۀ برجسته به خود دید. یکی از این چهره‌ها بی‌تردید ژرژ پرک است. پرک از سال ۱۹۶۷ تا آخر عمر عضو «اولیپو» بود، گروهی که مشخصۀ کارش پیوند زدن ادبیات و ریاضی در قالب قواعدی بود که به کمک ریاضیدانان گروه از این علم برگرفته و بر متون ادبیِ آفریدۀ اعضای شاعر و نویسنده بار می‌شدند، قواعدی که چارچوب فرمی اثر را می‌ساختند و عمل نوشتن را در نهایت به نوعی بازی متنی بدل می‌کردند. پرک در کنار رِمون کنو و ایتالو کالوینو از مشهورترین نویسندگان این گروه بود. پرک با نخستین کتاب منتشرشده‌اش «چیزها» در سال ۱۹۶۵ به شهرت رسید، رمان کوتاهی که جایزۀ رونودو را برایش به ارمغان آورد. او رمان کوتاه «مردی که خواب است» را در سال ۱۹۶۷ نوشت که باز هم تحسین منتقدان را به دنبال داشت و اقتباس سینماییِ خود پرک، با همکاری برنار کوئیزان، از آن در سال ۱۹۷۴ برندۀ جایزۀ ژان ویگو شد. اما مهم‌ترین کار پرک «زندگی، روش استفاده» است که در سال ۱۹۷۸ انتشار یافت و برندۀ جایزۀ مدیسی شد. اما پرک هرقدر در فرانسه محبوب است، هرقدر به‌عنوان یکی از خلاق‌ترین و تکنیکی‌ترین نویسندگان فرانسویِ معاصر شناخته می‌شود، همان‌قدر در ایران ناشناخته مانده است. دلیل این مسأله، به احتمال زیاد، دشواری‌های خاص زبانیِ ترجمۀ آثار پرک (به‌ویژه کارهای اولیپویی‌اش) است، وگرنه کیست در میان مترجمان ادبیِ فرانسه به فارسی که از اهمیت بی‌چون‌وچرای آثار او غافل باشد؟ ترجمۀ پیش رو گام تازه‌ای است در جهت شناساندن پرک به مخاطبان فارسی‌زبان.

رمانِ «دنیا همین است» داستان در پی داستان است. نویسنده بعد از روایت بخشی از زندگی یکی از شخصیت‌ها او را به حال خود رها می‌کند و می‌رود سراغ شخصیت بعدی و بعدی. روند ورود شخصیت‌های جدید آن‌قدر ادامه پیدا می‌کند که از خود می‌پرسیم سرگذشت این آدم‌ها کجا به هم گره خواهد خورد. گرچه در ابتدا درک پیوستگی شخصیت‌ها آسان نیست، کم‌کم تقاطع روابط و تداخل سرنوشت‌ها ابهام را برطرف می‌کند، تکه‌های دنیای برساخته از گوشه‌های نامنتظر به هم وصل می‌شود و می‌بینیم که هیچ داستانی بیهوده نیست و هیچ شخصیتی بی‌دلیل وارد داستان نشده است. ماهر اونسال اریش در «دنیا همین است» سی‌‍چهل شخصیت را وارد صحنه می‌کند که هر یکی پس از اجرای نقش کوتاهشان و گاه بی‌خبر از حضور بازیگران دیگر از صحنه بیرون می‌روند. این کتاب یادآور نظریۀ «شش درجه جدایی» است. نظریه‌ای که فریگیس کارینتی مطرح کرده است. بر مبنای این نظریه هر دو شخص در کرۀ زمین با شش واسطه یا کمتر یا کمتر به هم مربوط می‌شوند. همان‌طور که اشخاص این رمان به هم مربوطند. خواه در دست‌به‌دست کردن نقشۀ گنج و تلاش برای یافتن دفینه، خواه بر اثر تغییر مسیر و مکان زندگی‌شان پس از وقوع زلزله‌ای بزرگ. در واقع این رمان داستان حرکت است؛ حرکت انسان و شهر. داستان فراز و فرود زندگی یک شهر و یک کشور که زلزلۀ طبیعی همان‌قدر خانه‌هایش را ویران می‌کند که زلزلۀ عاطفی یا سیاسی زندگی شهروندانش را. راوی همچون رهگذری خستگی‌ناپذیر نوری به روان شخصیت‌ها می‌اندازد، زندگی هر شخصیت را نیمه‌کاره رها می‌کند و می‌رود سراغ شخصیت بعدی و بعدی. شهر او را با خود می‌برد و مواجهه با شخصیت‌های جدید آن‌قدر ادامه پیدا می‌کند که خواه‌ناخواه این پرسش سر بر می‌آورد که آیا سرگذشت این آدم‌ها به هم گره خواهد خورد؟ داستان هر یک از شخصیت‌ها آن‌قدر کشش دارد که در ذهن بماند، با این حال توصیه می‌کنم پیش از شروع کتاب قلم و کاغذتان را آماده کنید! یادداشتِ نام و نقش شخصیت‌ها پی گرفتن داستان و یافتن ارتباط آنها را آسان‌تر خواهد کرد.

هر نوشتۀ شایستۀ مطالعه فضایی برای اندیشه‌های خواننده باقی می‌گذارد و به دنبال این نیست که دربارۀ موضوع بحثش همۀ گفتنی‌ها را بگوید. درست است که فلسفه، دست‌کم در شکل دانشگاهی آن، اغلب سودای آن دارد که دربارۀ موضوع بحثش هر آنچه گفتنی است بگوید. اگر نویسند‌ای بتواند به‌اندازه‌ای بگوید که به خواننده‌ها کمک کند خودشان زایاتر و عمیق‌تر بیندیشند، کار خود را بیش از حدِ کفایت انجام داده است. هدف فلسفه، چنان‌که کریستوفر همیلتن در کتاب «میانسالی» بر آن پای می‌فشارد، از جمله این است که شخص را قادر سازد زندگی را غنی‌تر و با شور و حدتی بیشتر تجربه کند. «میانسالی» بازنمای کوششی است برای اندیشیدن دربارۀ برخی خصوصیات محوری میانسالی از منظری فلسفی. برای درک پدیده‌ای ــ‌یا شاید پدیده‌هایی‌ــ که میانسالی را شکل می‌دهد، نویسنده از تجربه‌های شخصی‌اش بهره گرفته است. هستۀ مرکزی این تجربه‌ها رویداد به‌خصوصی بود که زندگی نویسنده را برای همیشه دگرگون کرد. او می‌نویسد: «در یک آن، زندگی‌ام از این رو به آن رو شد و در موقعیتی قرار گرفتم که ناچار بودم دربارۀ هر آنچه برایم اهمیت داشت از نو بیندیشم. حالا دیگر هیچ‌چیز در نظرم مانند گذشته نیست، و این کتاب بخشی از کوششم است برای درک اینکه چیزها حالا چگونه می‌نمایند و قبلاً چگونه به نظر می‌رسیدند.» درهرحال، نزد همیلتن میانسالی دوره‌ای کلیدی در زندگی است، دورۀ ارزیابیِ مجدد و اساسیِ کل زندگی. برای انسان میانسال، از جهتی وقت رو به پایان است و مرگ نزدیک، و از جهتی دیگر زندگی متوقف شده است. میانسالی دورۀ شک و تردید به همه‌چیز است، به خود، به خانواده، به گذشته، به آینده، به زندگی… همیلتنِ چهل‌وچند ساله در این کتاب احساسات و تجریباتِ دوران میانسالی در دنیای معاصر را بررسی می‌کند و در پی توصیف و تحلیلشان است. او با اتکا به تجربیات شخصی خود و با استفاده از طیف گسترده‌ای از منابع، از شوپنهائر و نیچه و هایدگر گرفته تا تالستوی و داستایفسکی و کنراد، می‌کوشد جنبه‌های مختلف این دورۀ حساس از زندگی را بررسی کند.

ذهن انسان چگونه می‌تواند جهان خارج را بازنمایی کند؟ فکر چیست و آیا بررسی علمیِ آن ممکن است؟ آیا باید ذهن را نوعی ماشین تلقی کنیم؟ آیا ذهنْ کامپیوتر است؟ آیا کامپیوتر می‌تواند فکر کند؟ و آیا ما هرگز خواهیم توانست یک دستگاه متفکر واقعی بسازیم؟ پیشرفت شگفت‌آور ماشین در یادگیری منجر به این شده که برنامۀ آلفاگویِ شرکت دیپ‌مایندْ قهرمانِ جهان در بازیِ گو (Go) را، که نوعی بازی بسیار پیچیدۀ انسانی است، شکست دهد. با این حال، هنوز دستگاهِ متفکر واقعی یا آگاه وجود ندارد. فارغ از اینکه این دستگاه‌ها چقدر در ذخیره کردن و پردازش اطلاعات خوب عمل می‌کنند، ما همچنان این دستگاه‌ها را متفکرانی واقعی قلمداد نمی‌کنیم. چرا چنین است؟ «ذهن مکانیکی»، از زمان نخستین چاپ، برخی از مهم‌ترین نظریات فلسفهٔ معاصرِ ذهن را به هزاران نفر معرفی کرده است. تیم کرین، نویسندۀ کتاب، نظریات بنیادینی را توضیح می‌دهد که بر هر سه حوزهٔ فلسفهٔ ذهن و هوش مصنوعی و علوم شناختی تأثیرگذارند: چیستی مسألهٔ ذهن‌ـ‌بدن؛ چیستی کامپیوتر و نحوهٔ کارکرد آن؛ چیستی فکر، و شرایط تحقق فکر در کامپیوتر یا ذهن.

ماتیاس چوکه، نویسنده و فیلمسازِ سوئیسی، متولد ۲۹ اکتبر ۱۹۴۵ در شهر برن است. او تحصیلاتش را در رشتۀ تئاتر گذرانده و با کارگردان مشهور تئاتر آلمان پیتر تسادک، در تئاتر شهر بوخوم، همکاری‌هایی داشته است. چوکه از سال ۱۹۸۰ ساکن برلین است و عموماً ماجراهای داستان‌هایش در این شهر می‌گذرد. او تاکنون یازده رمان و مجموعه‌داستان و هشت نمایشنامه نوشته و سه فیلم هم ساخته است. تاب آوردن ملالِ ناشی از روزمرگی موضوع غالب نوشته‌های چوکه است. او حتی وقتی طنازی می‌کند این موضوع را از یاد نمی‌برد. درواقع، همه‌چیز زیر سر «چیزهای کوچک روزمره» است، چیزهایی که هرازگاهی با توصیف دقیق و وسواس‌گونۀ جزئیات به امور وحشتناک بزرگی تبدیل می‌شوند که تصورشان هم عذاب‌آور است. «تابستانی با پروست» جزو نوشته‌های طنز ماتیاس چوکه است با ایدۀ مواجهۀ یک قرن و یک فصل، نبردی صدصفحه‌ای با جهانی پنج‌هزار صفحه‌‌ای در «جستجوی زمان ازدست‌رفتۀ» مارسل پروست. رمان شرح مواجهۀ انتقادی شخصیت اصلی، که نویسنده‌ای معاصر است، با اثر سترگ پروست است؛ او بالاخره دل به دریا زده و شروع کرده به خواندن رمان قطور پروست، اقدامی که از همان آغاز منجر به درگرفتن چالشی بین دو نویسنده می‌شود: در یک سو، غولی ادبی ایستاده با مدال‌های افتخار و ستایشنامه‌های رنگارنگ در طول یک قرن و، در سوی دیگر، نویسنده‌ای معاصر با سلاح و زرهی از طنز و جسارت.