نخستین دانشمند

نخستین دانشمند

باور تمدن‌های بشری همواره بر این بوده که جهان متشکل است از آسمان‌هایی بر فراز و زمینی در پایین. زمین در جهت زیرین باید تداوم می‌یافت چرا که چیزی باید جلوی سقوط آن را می‌گرفت؛ یا شاید هم لاکپشتی عظیم بر پشت فیلی سوار بود [و زمین را به دوش می‌کشید]، چنان که برخی اساطیر آسیایی می‌گویند؛ یا ستون‌هایی غول‌آسا در کار بودند همچون ستون‌هایی که به‌گفتۀ کتاب مقدس زمین بر آنها استوار است. این تصور از جهان نزد مصریان، چینی‌ها، مایاها، مردمان هند باستان و ساکنان جنوب صحرای افریقا، عبرانیان، بومیان امریکا، امپراتوری‌های بابل باستان و تمام فرهنگ‌های دیگری که اسنادی از آنها به جا مانده، یافت می‌شود.

همه‌جا جز یک جا: جهان یونانی. یونانیان، در همان عهد کلاسیک، زمین را سنگی می‌پنداشتند که در فضا شناور است ولی سقوط نمی‌کند. زمین در جانب پایین به‌نحوی بی‌انتها امتداد نمی‌یافت، لاک‌پشتی در کار نبود، ستونی وجود نداشت، بلکه همین آسمانی در زیر آن قرار داشت که بالای سرمان می‌بینیم. چگونه یونانیان موفق شدند آن‌قدر زود بفهمند که زمین در خلأ معلق است و آسمان‌ها زیر پای ما ادامه می‌یابند؟ چه کسی این را فهمید؟ چطور فهمید؟

در نخستین دانشمند کارلو روولی سراغ آناکسیمندر، فیلسوف یونانی سدۀ ششم پیش از میلاد، می‌رود تا سرآغاز اندیشۀ علمی را بکاود و در ادامه به حدود و امکانات و فواید علم و نسبت مناقشه‌برانگیز آن با دین بپردازد. آناکسیمندر اغلب «نخستین دانشمند» نامیده می‌شود چون نخستین کسی بود که از وجود نظمی در جهان سخن گفت ناشی از نیروهای طبیعی و نه نیروهای فراطبیعی. او نخستین کسی بود که دریافت زمین در فضا شناور است و خورشید و ماه و ستارگان گرد آن می‌چرخند، آن هم هفت سده پیش از بطلمیوس. او بود که ‌نخستین بار گفت که حیوانات از دریا برآمده‌اند و تکامل یافته‌اند و همچنین قوانینی کلّی بر تغییرات در جهان حاکم‌اند.

روولی در این کتاب جایگاه والای آناکسیمندر در تاریخ علم را از طریق بازسازی نظریاتش احیا می‌کند. او در این مسیر بر آنچه بر ما معلوم است تکیه می‌کند و آنها را در بستر تاریخی و فلسفی‌شان قرار می‌دهد. روولی ضمن نقد و واکاوی آراءِ فیلسوفان علم و ارائۀ شرحی مختصر از تحولات مهم تاریخ علم، نشان می‌دهد که آراءِ آناکسیمندر چه تأثیر سرنوشت‌سازی بر فرهنگ غرب و حرکت آن به سوی انقلاب علمی داشته‌ است. او به این نتیجه می‌رسد که اندیشۀ علمی ــ‌ـ‌میراث آناکسیمندر‌‌ـــ ‌‌تنها زمانی قابل‌اعتماد است که پیوسته مرزهای شناخت فعلی ما را محک بزند.