از کامپیوتر تا نظریۀ کوانتوم

اگر کسی بخواهد دربارۀ رخدادهای برجستۀ صد سال گذشته بیندیشد، رخدادهایی که وقوعشان جهان امروز ما را شکل داده‌اند، از اختراع کامپیوتر گرفته تا کشف نظریۀ کوانتومی، از ظهور سلاح‌های هسته‌ای تا جنگ سرد بین دو ابرقدرت نظامی و اقتصادی، در پس همه‌شان به نام یک نفر برمی‌خورد: جان فون نویمان، دانشمندی توانمند که نبوغ موحشِ او بسیاری را وادار به تصدیق شایعه‌ای کرده بود که نویمان را نه انسان که موجودی فرازمینی در کالبد انسان معرفی می‌کرد، نابغه‌ای که بدون شک حوزه‌های اصلی دانش و فناوری قرن بیستم را زیر و رو کرد. او به دنیای ذرات زیرـ‌اتمی معنا بخشید و اصول طراحی کامپیوترها را که امروزه نیز کاربرد دارند پی‌ریزی کرد. فون نویمان همچنین قواعد پیروزی در جنگ‌ها را پیدا کرد؛ خواه این جنگ مربوط به بازی ساده‌ای باشد و خواه جنگ بین ابرقدرت‌ها، او همیشه پیروز بود.

در هر حال، با توجه به دستاوردهای علمیِ عظیم فون نویمان، کتاب «کامپیوتر و مغز»، آخرین اثر او در مقام نویسنده که البته اثری ناتمام است، اهمیت بسیاری دارد. او در این کتاب که مربوط است به اواخر دهۀ پنجاه میلادی، مدل مورد نظر خود را از فرایند محاسبه به‌روشنی تبیین می‌کند و در ادامه، هم‌ارزی اساسی مغز انسان و کامپیوتر را شرح می‌دهد؛ البته تفاوت‌های ساختاری این دو را می‌پذیرد، اما با کاربرد اصل تورینگ در زمینۀ هم‌ارزی همۀ گونه‌های محاسبه، نوعی راهبرد تعریف می‌کند که برمبنای آن روش‌های مغز همچون فرایند محاسبه به نظر می‌رسند.

توجه داشته باشید که وقتی فون نویمان در باب نسبت بین کامپیوتر و مغزِ انسان می‌نوشت علم اعصاب فقط ابتدایی‌ترین ابزارها را در اختیار داشت؛ از این رو، کتاب ناتمام او را می‌توان اثری پیشگویانه به قلم دانشمندی تلقی کرد که می‌کوشید با شتاب بخشیدن به «وضعیت»، جهانی نو بسازد.

مهرداد کولاب