حرف آخر

حرف آخر

«حرف آخرِ» تامس نیگل را جزو جانانه‌ترین دفاعیه‌های قرن‌بیستمی از عقل و استدلال و عقلانیت دانسته‌اند. در مقام نظر، با عقاید و باورهای بی‌شماری مواجه می‌شویم؛ پرسش این است که کدام باور صادق است و کدام کاذب. در مقام عمل، با رفتارهای بی‌شماری مواجه می‌شویم؛ پرسش این است که کدام رفتار درست یا خوب است و کدام نادرست و بد.

نیگل آدمی را دارای قوه‌ای می‌داند به نام عقل که به او می‌گوید از میان همهٔ باورهای مختلف و متضاد کدام صادق و کدام کاذب است و از میان همهٔ رفتارهای مختلف و متضاد کدام درست یا خوب است و کدام نادرست و بد. پس عقل آدمی است که حرف آخر را می‌زند.

سه دانش بنیادین وجود دارد که جهان‌شمولیِ احکام عقل در آنها متبلور می‌شود: منطق (یا ریاضیات)، علم، اخلاق. اما از دو سنگرِ نسبی‌انگاری و ذهنی‌انگاری به عقل حمله کرده‌اند و کوشیده‌اند در اعتبار جهان‌شمول عقل تردید بیفکنند.

نیگل در کتاب «حرف آخر» به‌طرزی سازش‌ناپذیر به مواضع همهٔ کسانی حمله می‌کند که به‌نوعی عقلانیت را تضعیف می‌کنند. جان کلام او این است که عقل، و نه هیچ مرجع دیگری، یگانه قاضی‌ای است که می‌تواند خود را معزول کند.

کتاب «حرف آخر» چند ویژگی مهم دارد: ۱. این اثر مثل اکثر کتاب‌های نیگل نشان‌دهندهٔ شجاعت فکری او است. خیلی از منتقدانِ نیگل شجاعتِ فکری او را تحسین می‌کنند. در دههٔ ۱۹۹۰ که پست‌مدرنیسم چهارنعل می‌تاخت، او با نوشتن کتاب «حرف آخر» مُهر ابطالی بر این جریان ویرانگر زد. ۲. این اثر مثل اکثر کتاب‌های نیگل کم‌حجم است. یکی از کسانی که این کتاب را بررسی و نقد کرده بود در ابتدای نوشته‌اش گفته بود که نیگل، به قول ویتگنشتاین، شجاعت این را دارد که کتاب کم‌حجم بنویسد. ۳. این کتاب به‌غایت دشوار و پیچیده و در عین حال مجمل است.

تامس نیگل متفکری است که در طول پنجاه سال حیات فکری غنی و پربارش با پرسش‌های بسیار بغرنج و دشوار دست و پنجه نرم کرده است. پاسخ‌هایی که او به این پرسش‌ها می‌دهد، به قول دیگر متفکران، بسیار زیرکانه و حکیمانه و همراه با شوخ‌طبعی است و همین مطالعهٔ آثار و افکارش را روشنگر و لذت‌بخش می‌کند.