تفکر نقادانه دربارۀ مسائل اخلاقی

تفکر نقادانه دربارۀ مسائل اخلاقی

قضاوت کن، اما…

«قضاوت نکن.» این ظاهراً یکی از پُرطرفدارترین جمله‌ها در زبان فارسی است. اگر دربارۀ شخصی یا کاری داوری کنید، به احتمال زیاد با هشدارِ «قضاوت نکن» روبه‌رو می‌شوید (به‌ویژه اگر داوری‌تان با مُدهای اخلاقی سازگار نباشد). به زبان آوردن این جمله به‌خودی‌خود ایرادی ندارد، زیرا بسیاری از موقعیت‌های اخلاقی واقعاً آن‌چنان پیچیده‌اند که داوریِ سنجیده دربارۀ آنها کار ساده‌ای نیست. بنابراین، اگر منظور از جملۀ «قضاوت نکن» این باشد که «به‌سادگی قضاوت نکن» یا «شتاب‌زده قضاوت نکن»، باید گفت نه‌تنها کاذب نیست بلکه حقیقت مهمی در آن نهفته است: در بسیاری از موقعیت‌ها برای داوری سنجیده دربارۀ یک شخص یا یک کار به اطلاعات فراوان و تحلیل جدی نیازمندیم و، در برخی موقعیت‌ها داوری اخلاقی تقریباً ناممکن است.

البته، اگر دقت کنیم، حتی در میان افرادی که دیگران را به پرهیز از قضاوت دعوت می‌کنند کمتر کسی است که خودش واقعاً از قضاوت کردن پرهیز کند. بسیاری از آنها در قضاوت کردن حتی اسراف هم می‌کنند! کافی است اتفاقی خاص رخ دهد که احساسات مثبت یا منفی‌شان را تحریک کند، آن‌وقت خواهیم دید که چه آمادگی و اشتیاقی برای قضاوت‌های اخلاقیِ آسان‌گیرانه و فله‌ای دارند.

به نظر می‌رسد پرهیز از داوریِ اخلاقی، اگر هم مطلوب باشد، عملاً بسیار دشوار و کمیاب است. بنابراین، تنها گزینۀ واقع‌بینانه‌ای که برایمان باقی می‌ماند این است که دست‌کم در داوری اخلاقی به خودمان سخت بگیریم و سعی کنیم دیدگاه‌ها و قضاوت‌های اخلاقی‌مان، به جای آنکه تحت تأثیر شعارها و مُدهای اجتماعی و موعظه‌های اخلاقی و جَوهای گهگاهی باشد، بر سنجشگرانه‌اندیشی (تفکر نقادانه) استوار باشد.

کتاب «تفکر نقادانه دربارۀ مسائل اخلاقی» به خواننده کمک می‌کند تا اخلاق‌شناسی نقادانه یا «اندیشیدن نقادانه دربارۀ مسائل اخلاقی» را آغاز کند. شالودۀ اصلی این کتاب همان است که دیگر کتاب‌های «مجموعۀ راهنمای اندیشه‌ورزان» بر آن استوار شده‌اند: یعنی مفهوم‌ها و ابزارهای سنجشگرانه‌اندیشی از دیدگاه ریچارد پل.

از آنجا که تفکر فلسفی و تفکر نقادانه بسیار به هم نزدیک‌اند، می‌توان گفت کتاب «تفکر نقادانه دربارۀ مسائل اخلاقی» درواقع نوعی درآمد به فلسفۀ اخلاق یا اخلاق‌شناسی نیز محسوب می‌شود؛ البته این کتاب سراغ طرح و نقد نظریه‌های فلسفۀ اخلاق نمی‌رود، اما کار دیگری انجام می‌دهد که اهمیتش کمتر از طرح و نقد نظریه‌ها نیست: معرفی بینش‌ها و ابزارهایی مفید برای اندیشیدن دربارۀ مسائل اخلاقی و همچنین معرفی مانع‌های اصلیِ اندیشیدن دربارۀ آنها. آشنایی با این بینش‌ها و ابزارها خصوصاً برای کسانی که قبلاً مطالعه و تأمل جدی در فلسفۀ اخلاق نداشته‌اند گام مهمی به شمار می‌آید.