صَدرالدین عَینی (۲۶ فروردین ۱۲۵۷ بخارای ازبکستان – ۲۴ تیر ۱۳۳۳ دوشنبهٔ تاجیکستان) از بزرگ‌ترین نویسندگان و ادیبان زبان فارسی تاجیکی در آغاز سدهٔ بیستم میلادی و نخستین رئیس آکادمی علوم تاجیکستان (۱۹۵۱ تا ۱۹۵۴ میلادی) بوده‌است.
صدرالدین عینی در روستای ساکتری در امارت بخارا که در آن زمان تحت‌الحمایهٔ روسیه بود به دنیا آمد. پدر و مادر صدرالدین در ۱۸۸۹ درگذشتند و او در ۱۸۹۰ به بخارا آمد. فرزندش عینی کمال خاورشناس برجستهٔ تاجیک‌تبار ازبکستانی است. پدرش سید مراد خواجه، از پیشه‌وران روستا، تأثیر زیادی در رشد فرهنگی صدرالدین داشت. به پاس خدمت‌های بزرگی که صدرالدین عینی به ویژه در ده ساله اول، برای برقراری حقوق ملت تاجیک انجام داد، پس از استقلال، تاجیکان او را به عنوان شایسته «اولین قهرمان ملی» مشرف کردند.
در بخارا، عینی به محفل‌های روشنفکری آن زمان پیوست و تحت تأثیر جریان‌های اصلاح‌طلبی و اندیشه‌های نوگرا قرار گرفت. او زبان فارسی را با قدرت و تسلطی چشمگیر در آثارش به کار برد و به ترویج آن به عنوان زبان ملی و فرهنگی تاجیک‌ها پرداخت.
آثار و فعالیت های ادبی
صدرالدین عینی با نگارش مقالات، اشعار و رمان‌هایی که عمدتاً در راستای افشای ظلم و عقب‌ماندگی اجتماعی بود، نقش مهمی در بیداری فکری و فرهنگی مردم آسیای میانه ایفا کرد. از مهم‌ترین آثار او می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- یادداشت‌ها (یادداشت‌های صدرالدین عینی): اثری چهارجلدی که به نوعی اتوبیوگرافی و تاریخ اجتماعی و سیاسی آسیای مرکزی در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم است.
- دوستی یا دُست‌محمد: رمانی اجتماعی با نگاهی انتقادی به نظام فئودالی.
- غلامان: اثری علیه برده‌داری و ظلم حکام محلی.
- نمونه ادبیات تاجیک: کتابی درباره تاریخچه و نمونه‌هایی از ادب فارسی در منطقه فرارود.
آثار او غالباً با نثری روان، زبانی روشن و نگاهی واقع‌گرایانه نوشته شده‌اند و شامل عناصر بومی، فرهنگی و تاریخی نیرومندی هستند. عینی با بهره‌گیری از زبان فارسی تاجیکی، به حفظ و تقویت هویت فرهنگی مردم تاجیک کمک شایانی کرد.
نقش اجتماعی و سیاسی
عینی نه تنها نویسنده، بلکه فعال فرهنگی و سیاسی نیز بود. او در جریان انقلاب اکتبر ۱۹۱۷ و تأسیس جمهوری‌های سوسیالیستی شوروی از جمله جمهوری تاجیکستان، نقش فعالی داشت. در سال ۱۹۲۹، به عنوان اولین رئیس فرهنگستان علوم تاجیکستان برگزیده شد و در جهت توسعه آموزش، زبان، فرهنگ و تاریخ تاجیک‌ها تلاش گسترده‌ای کرد.
او همچنین نخستین کسی بود که به صورت رسمی و مکتوب، از «زبان تاجیکی» به عنوان شاخه‌ای از فارسی دفاع کرد و تلاش نمود آن را در قالب معیارهای زبانی مستقل در تاجیکستان تثبیت کند.
میراث فرهنگی
میراث صدرالدین عینی نه فقط در آثار مکتوب او، بلکه در تربیت نسلی از روشنفکران، نویسندگان و مورخان تاجیک نیز قابل مشاهده است. وی در زمان حیات خود به عنوان پدر ادبیات نوین تاجیک شهرت یافت و پس از مرگ، جایگاهی ماندگار در تاریخ فرهنگی منطقه یافت.
امروزه در تاجیکستان، دانشگاه‌ها، خیابان‌ها، مؤسسات فرهنگی و حتی پول ملی به افتخار او نام‌گذاری شده‌اند. آثار او هنوز هم در مدارس و دانشگاه‌های آسیای مرکزی تدریس می‌شود و الهام‌بخش پژوهش‌های تاریخی و ادبی است.