هویت امروز از دل تاریخ

اگر چه مدتهاست که دیگر  در جهان پژوهش و تألیف،  به سرانجام رساندن  یک تنۀ پروژه‌های بزرگ، چندان پرطرفدار نیست؛ اما در ایران کماکان انجام کارگروهی پاشنۀ آشیل بسیاری از ما محسوب می‌شود. با اینکه همه می‌دانیم، امکان ندارد کسی بر حوزه‌های مختلف و حتی ‌‌بخشهای مختلف یک حوزۀ وسیع و مهم (همانند تاریخ یا فلسفه و…) احاطۀ کامل داشته باشد. خوشبختانه پروژۀنگارش «تاریخ ایران آکسفورد» که توسط گروهی از پژوهشگران خارجی و ایرانی (گو اینکه اغلب آنها سالهاست از ایران مهاجرت کرده باشند) به انجام رسیده، نشان می‌دهد که ایرانی جماعت هم می‌تواند در کارهای گروهی مثال عمل کند. البته اغلب آنها در محیط‌های علمی و دانشگاهی خارجی پرورش یافته‌اند و از چهره‌های پیشرو در این دانشگاه‌ها هستند و اساساً با رویکردها و استاندارهای دیگری خوگرفته‌اند که می‌تواند الگوی ما هم باشد. به هر روی برای نوشتن تاریخ کامل ایران چنان که در دانشگاه آکسفورد تعریف شده و مسئولیت ویراستاری آن به تورج دریایی سپرده شده است؛ بهترین الگو همین است که هر بخش به یک نویسنده سپرده شود که در آن زمینه صاحب تخصص و نظر است.

«تاریخ ایران آکسفورد» که به تازگی توسط نشرنو با ترجمۀ خشایار بهاری و محمدرضا جعفری به بازار آمده، برپایۀ چنین ایده‌ای شکل گرفته است. کتابی که قرار است در عین اجمال، تاریخی کامل نیز باشد. بنابراین از دوران پارینه سنگی و ظهور شاهنشاهی هخامنشی آغاز شده و به پیروزی انقلاب ایران در سال ۱۳۵۷ می‌رسد. یکی از نخستین  امتیازات محتوایی کتاب، به روز بودن آن است. متن اثر حاضر  برخلاف اغلب کتابهایی از این دست که عمدتاً تا فروپاشی شاهنشاهی در ایران و پایان حکومت پهلوی دوم، بیشتر پیش نیامده و معمولاً به سالهای پس از انقلاب به دلایل مختلف نپرداخته یا از انتشارش صرف نظر می‌کردند؛ به سه دهۀ نخست انقلاب نیز می‌پردازد و تا انتخابات پرحاشیۀ سال ۱۳۸۸ و آغاز دومین دورۀ ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد هم پیش می‌‌رود.

افزون بر نکاتی که گفته شد، «تاریخ ایران آکسفورد» از تفاوت عمدۀ ‌دیگری نیز با آثار نوشته شده دربارۀ تاریخ ایران برخوردار است. تفاوتهایی که بخشی از آنها ناشی از رویکردی است که در شکل‌گیری و تألیف این کتاب وجود داشته و هم چنین محتوای آن. تورج دریایی به عنوان ویراستار کتاب و کسی که نقش‌ مهمی درشکل‌گیری کتاب داشته است، برای نوشتن دربارۀ هر مقطع مهم از تاریخ ایران به سراغ چهره‌هایی رفته است که در این زمینه صاحب تألیف و شناخته شده بودند.

فی‌المثل در چنین کتابی، برای نوشتن بخشی که قرار است به تاریخ دوران قاجار بپردازد و روایتی موجز و درعین حال کامل و دقیق از آن دوران ارائه کند، چه کسی بهتر از منصوره اتحادیه نظام مافی را می توان سراغ  گرفت که در این حوزه فراوان کار کرده است و اشراف زیادی بر حیات اجتماعی و سیاسی آن روز گار دارد. همچنین برای نوشتن فصل هفتم کتاب که به شاهنشاهی ساسانی اختصاص دارد، خود تورج دریایی قلم بدست گرفت است که در این دوره از تاریخ ایران تخصص ویژۀ او محسوب می‌شود. باید افزود که دریایی استاد کرسی هاورد سی. باسکرویل در حوزۀ تاریخ ایران و جهان ایرانی و رئیس «مرکز ساموئل م. جردن  در مطالعات و فرهنگ  ایرانی» در دانشگاه کالیفرنیا دراروین است.

به هر روی این کتاب از ۱۶ فصل تشکیل شده است که عناوین فصول و نویسندگان  آن بدین قرار است: فلات ایران از دورۀ پارینه‌سنگی تا برآمدن شاهنشاهی هخامنشی (کامیار عبدی)، ایلامی‌ها (دانیل تی. پاتس) جامعۀ اوستایی (پروتس اوکتور شروو)، شاهنشاهی پارسی هخامنشی (علیرضا شاپور شهبازی)، ایران در زمان اسکندر و سلوکی‌ها (اوانگلوس ونتیس)، شاهنشاهی اشکانی (ادوارد دابروا)، شاهنشاهی ساسانی (تورج دریایی)، ایران در آغاز دورۀ اسلامی (مایکل گرگوری مارونی)، ایران سده‌های میانه (نگین یاوری)، مغول‌ها در ایران (جورج ا. لین)، تیموریان و ترکمنان: گذار و شکوفایی در قرن پانزدهم میلادی (علی انوشهر)، صفویان در تاریخ ایران (کاترین بابایان)، میان‌پردۀ افغانی و سلسله‌های افشار و زند (کامران اسکات آقایی)، ایران قاجاری (منصوره اتحادیه نظام‌مافی)، عصر پهلوی: تجدد ایرانی در بستر جهانی (افشین متین‌عسگری) و ایران پس از انقلاب (مازیار بهروز) . با توجه به اهمیت رویکرد حاضر، صفحات آغازین کتاب، پیش از مقدمۀ ویراستار؛ به نقل بیوگرافی کوتاه نویسندگان و همکاران تورج دریایی در شکل‌گیری کتاب حاضر پرداخته شده است.  بیوگرافی‌هایی که ضمن اشاره به سوابق و شأن علمی نویسندگان کتاب به روشنی دلایل انتخاب آنها را پیش روی مخاطبان می‌گذارد. هرچند که در ادامه کیفیت خود متن‌ها نیز به خوبی گواه دلایل درستی همین انتخابهاست.

از دیگر ویژگی‌های کلی و مهم کتاب، که بر رویکرد دیگر نویسندگان همکار تورج دریایی نیز حاکم است؛ درک این نکتۀ مهم است که تاریخ ایران را  صرفاً در حیات سیاسی و حکومت صاحبان قدرت و شاهان خلاصه نکرده که در حیات جمعی مردم و زیست اجتماعی آنها نیز مشاهده و دنبال می‌کنند و براین اساس به بررسی دنیای ایرانی و تاریخ  آن پرداخته و برای این منظور فراتر از مرزهای کنونی رفته  که همانا هویت ایرانی است. تورج دریایی به درستی براین باور است که : «مرزهای کشورها و امپراتوری‌ها در طول تاریخ دستخوش تغییر می‌شود؛ ارزش‌های فرهنگی آنها در جایی که سده‌ها شکوفا بوده، طنین می‌افکند و باقی می‌ماند. این چالش‌ها نه‌تنها شالودۀ تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران را روشن می‌کند‌ بلکه پژواک آن را در دنیای فرهنگی گسترده‌تر ایران که شامل افغانستان، ازبکستان، تاجیکستان، جمهوری آذربایجان، ارمنستان، عراق و کشورهای حاشیه خلیج فارس است، نشان می‌دهد. هویت ایرانی که طی یک روند طولانی تاریخی شکل گرفته نیز فراتر از قلمرو امروزی کشور ایران ظهور و بروز پیدا می‌کند.»

کتاب با نقشه‌هایی از گسترۀ مرزهای جغرافیایی ایران در دوره‌های مختلف آغاز شده، سپس تورج دریایی در مقدمۀ ابتدای کتاب ضمن توضیحاتی مفصل دربارۀ تاریخ و هویت ایرانی مروری تند گذر نیز به فراز و فرودهای آن در این رهگذر تاریخی دارد که فضای ذهنی مخاطب را با این نوع نگاه به کلیت تاریخی مورد نظر کتاب آشنا می‌سازد و از این جهت مدخل بسیار خوبی است برای وارد شدن به کتاب.

در پایان اما باید اشاره کرد به یکی از کلیدی‌ترین نکات این کتاب که در عین حال می تواند نشان‌دهندۀ هنر و درک ویراستار کتاب در برعهده گرفتن پروژه‌ای که باهمکاری نویسندگان صاحب نام و نگاه به تاریخ ایران بکار گرفته شده و در نهایت به اثری منسجم و یکپارچه بدل شده که پازل‌وار یکدیگر را کامل می‌کند. «تاریخ ایران آکسفورد» اگرچه کتابی است که به نیت شرح گذشتۀ تاریخی ایرانیان، آن را مورد واکاوی قرار داده است اما با اتکا به شیوه‌های نوین  و مفاهیم به روز آن را بستری برای شناخت و درک ایران امروز می‌سازد. تمدن و هویتی که بی‌شک برخاسته از مهمترین چالشهای تاریخی و فرهنگی است که در این کتاب به آنها به شکلی مجمل اما دقیق پرداخته شده است؛ از شکل‌گیری هویت پادشاهی هخامنشی و ساسانی در ایران باستان، تا حمله‌های اعراب و مغول، دوران نوزایی فرهنگی و قدرت صفویان، انحطاط سیاسی و اجتماعی قاجار، مدرنیزاسیون از بالا در روزگار پهلوی و غرب‌ستیزی و سلطه‌گریزی ایران امروز و…

حمیدرضا امیدی‌سرور
منبع: الف