خاستگاه تئاتر نوین
سیدعلی نصر (۱۲۷۳-۱۳۴۰) نمایشنامه‌نویس، کارگردان، بازیگر و مرد سیاست بود که او را پدر تئاتر ایران می‌خوانند. او از اولین بنیادگزاران نهادهای تئاتری و هنرپیشگی بود که تئاتر ملی (با همکاری محقق‌الدوله، ۱۲۹۰)، کمدی ایران (۱۲۹۵) و هنرستان هنرپیشگی (۱۳۱۸) را تأسیس کرد. در نمایش‌ها و نمایشنامه‌های طنزش از مسائل اجتماعی انتقاد می‌کرد و زندگی جامعۀ نوین ایرانی را می‌شکافت.
صحنه و روشنگری از سه بخش اصلی تشکیل شده است: بخش اول، در ۱۱۷ صفحه، پیشگفتار و مقدمه است که زندگینامۀ مفصل سید علی نصر را دربردارد. این بخش را نوۀ نصر نوشته که کتاب حاضر به اهتمام او فراهم آمده است. بخش دوم که تنۀ اصلی کتاب را تشکیل می‌دهد نمایشنامه‌های نصر است و بخش سوم، مونولوگ‌ها، در ۸۸ صفحه، است. پایان‌بخش کتابْ اسناد و عکس‌هاست.
بخشی از نمایشنامه‌های نصر اقتباس از آثار فرانسوی یا آثار ترجمه‌شده به زبان فرانسوی است. برخی نیز ترجمۀ مستقیم‌اند. نصر از برخوردش با متون خارجی با سه عنوان یاد کرده است: ترجمه، اقتباس، و ترجمه و اقتباس. اسم‌های اشخاص گاهی خارجی‌اند و گاهی از اسم‌های ایرانی به جای اسم‌های فرانسوی و انگلیسی استفاده شده است.
نمایشنامه‌ها طبعاً بیشتر به زبان گفتار هستند که گاهی به ضرورتِ شخصیت و دیالوگ مناسبش، به زبان عامیانه نزدیک می‌شود. صحنه و روشنگری پر است از واژگان و تعبیرات و اصطلاحات زبان گفتار و زبان عامیانه که در فرهنگ‌های عمومی و تخصصی به‌ندرت فهرست شده‌اند.
بیشتر نمایشنامه‌ها شعرهایی دارند و برخی از نمایشنامه‌ها با موسیقی همراه بوده‌اند که در آغاز نمایشنامه به نام سازندۀ آهنگ هم اشاره شده است. ای کاش این قطعات در دسترس بود تا هم گنجینه‌ای از موسیقی‌های اوایل دورۀ تکوین تئاتر در ایران مدون شود و هم این قطعات به خزانۀ موسیقی معاصرمان افزوده شود.
مجموعۀ گستردۀ اشعار این کتاب به زبان گفتار و عامیانه و گاهی به زبان رسمی، علاوه بر فواید زبانی اولیه‌اش، می‌تواند منبع ارزشمندی باشد برای شناخت شعر غیررسمی اوایل قرن گذشته و نیز تحلیل وزن شعر عامیانه. زبان گفتار صحنه و روشنگری می‌تواند یاریگر نویسندگان ادبیات داستانی و نمایشنامه‌نویسان و مترجمان باشد در ورزدادن زبان و بیانی که می‌خواهند در نوشته‌هایشان به کار بگیرند. امروزه کم نیستند مترجمانی که دچار ضعف واژگانی و اصطلاحی‌اند. واژگان موجود در نمایشنامه‌های سیدعلی نصر که از صافیِ اجرای صحنه‌ای گذشته‌اند منبعی غنی است برای مترجمان تا دایرۀ کلمات و اصطلاحات و تعبیراتشان را گسترش دهند.
سیدعلی نصر مسافرت‌هایی به اروپا، کشورهای عربی، ترکیه، پاکستان و چین داشته؛ در برخی از این کشورها مدتی سکونت گزیده؛ و سفیر ایران در چین و پاکستان بوده است. همۀ این تجربه‌ها بینش او را دربارۀ جهان و جامعه گسترش داده و در آثارش متجلی شده است.
یکی از ویژگی‌های سبکیِ نصر انتخاب طنزآمیزِ اسم برای شخصیت‌هایش به‌ویژه برای اعیان و اشراف است مانند بلاهت‌السلطنه، ابله‌الممالک، جاهل‌الحکما، طَرّاردیوان، عجول‌دیوان، فریب‌دیوان، قَهّاردیوان، و موش‌مُردک‌خان.
