۱۰.۰۰۰ سال هنر؛ راهنمایی مختصر اما عمیق
سارا اصغرزاده
طی دهه‌های گذشته، ترجمه کتاب‌های مرجع هنری نقش حیاتی در شکل‌گیری دانش و درک جامعه ایرانی از گستره هنر جهانی ایفا کرده است. آثاری چون «تاریخ هنر» ارنست گامبریج با روایت روان و داستان‌گون خود، یا کتاب‌های جامع‌تری مانند تاریخ هنر جنسن و هلن گاردنر، سهم بزرگی در معرفی مکاتب و دوره‌های هنری غرب داشته‌اند. همچنین، مترجمان کوشیده‌اند با ترجمه آثاری نظیر «هنر مدرن» نوربرت لینتن و آرناسون، پُلِ ارتباطی محکمی با تحولات قرن بیستم ایجاد کنند. این کتاب‌ها، ستون‌های اصلی آموزش هنر در ایران بوده‌اند، اما عمده تمرکز آنها بر تاریخ هنر غربی بوده و کمتر به روایت هم‌زمان و موازی هنر در دیگر تمدن‌ها توجه کرده‌اند.
در چنین فضایی، انتشار کتاب «۱۰۰۰۰ سال هنر» اثر گروه نویسندگان فایدن، با ترجمه نرگس انتخابی و از سوی نشر نو، رویدادی مهم محسوب می‌شود. این کتاب، در قالبی زیبا و چشم‌نواز، رویکردی متفاوت و ساختارشکنانه را در مواجهه با تاریخ هنر جهانی ارائه می‌دهد که آن را از اسلاف خود متمایز و برجسته می‌سازد.
کتاب «۱۰۰۰۰ سال هنر» راهنمایی مختصر اما عمیق درباره کل تاریخ هنر جهان است که دوره‌ای درخشان از هشت هزار سال پیش از میلاد تا دوران معاصر را دربرمی‌گیرد. تفاوت بنیادین این کتاب با بسیاری از تاریخ‌های هنر رایج، در شیوه سازماندهی محتوا است. این کتاب مرزهای سنتی جغرافیایی و فرهنگی تاریخ هنر را درهم می‌شکند تا ۵۰۰ شاهکار هنری از فرهنگ‌ها و مناطق گوناگون، از جمله ایران را، به ترتیب دقیق تاریخی معرفی کند.
این شیوه چینش، که نقطه اوج نوآوری کتاب است، به خواننده اجازه می‌دهد تا در یک نظاره هم‌زمان (Simultaneous view)، پی ببرد که در یک برهه تاریخی خاص، درحالی‌که در یونان یا بین‌النهرین اثری خلق می‌شد، چه شاهکارهایی در همان زمان در ژاپن، پرو، نیجریه، ایران یا چین درحال شکل‌گیری بودند. این رویکرد، یک روایت خطی و غربی‌محور را کنار گذاشته و تاریخ هنر را به صورت یک شبکه درهم‌تنیده جهانی بازنمایی می‌کند.
هر یک از ۵۰۰ اثر انتخاب‌شده در این کتاب، نه صرفاً به دلیل زیبایی‌شناسی، بلکه به‌خاطر جایگاه یگانه‌اش در تاریخ هنر و اینکه نمونه‌ای گویای یک فرهنگ خاص است، برگزیده شده است. این کتاب صرفاً به ارائه تصویر بسنده نمی‌کند؛ هر اثر به همراه متنی توصیفی بسیار جامع، مختصر و هوشمندانه ارائه شده است.
این متون، نه تنها موقعیت و شرایط خلق اثر را بیان می‌کنند، بلکه نشان می‌دهند که: چرا این اثر اهمیت دارد؟ چه چیزی آن را در فرهنگ خاص خود منحصربه‌فرد کرده است؟ و نقش آن در تکوین و تحول تاریخ هنر چیست؟
به طور مثال، تنها در این کتاب است که خواننده کشف می‌کند در زمانی که «ونوس دو میلو» در یونان تراشیده می‌شد، چه آثاری با چه ویژگی‌هایی در فرهنگ‌های شرق دور یا قاره آمریکا خلق می‌شدند. یا درک می‌کند زمانی که دیه‌گو وِلاسْکِس پرتره جاودانه «لاس مِنیناس» را از خانواده سلطنتی اسپانیا می‌کشید، هم‌زمان هنرمندی ناشناس در هندوستان، جام شراب ظریفی از یشم برای پادشاهی می‌ساخت که بانی بنای تاج‌محل بود. این مقایسه تطبیقی لحظه‌ای، درک خواننده را از هم‌زمانی تمدن‌های بشری و تبادل ناپیدای هنری میان آنها به شدت ارتقا می‌دهد.
کتاب «۱۰۰۰۰ سال هنر» یک منبع کارآمد و آموزنده برای آشنایی جامع با هنر جهان است و به خوبی بر شعار «هنر برای همه» تأکید می‌ورزد. متون تشریحی، برخلاف بسیاری از کتاب‌های آکادمیک، کوتاه، موجز و مملو از بینش‌های فلسفی و تاریخی هستند. کیفیت بالای تصاویر رنگی نیز این کتاب را به یک گالری متحرک تبدیل کرده است.
خواندن این متون کوتاه و پرمغز، حس خواندن گزین‌گویه‌هایی از یک اندیشمند یا شاعر را به انسان می‌دهد، گویی که نویسندگان با فشرده‌سازی اطلاعات و تحلیل‌ها در کپسول‌های متنی کوچک، خواننده را به کشف و شگفتی بیشتر ترغیب می‌کنند. این شیوه روایت، به‌ویژه برای مخاطبان عمومی که ممکن است با تاریخ هنر بیگانه باشند، بسیار جذاب و غیرکسل‌کننده است.
کتاب «۱۰۰۰۰ سال هنر» صرفاً یک کتاب هنری نیست؛ بلکه یک نقشه جامع و به‌روز از جهانِ هنرِ انسان روی زمین است. این اثر نه از آن دست کتاب‌هایی است که یک بار خوانده و کنار گذاشته شود، بلکه به دلیل چیدمان مطالب، عمق محتوا و گستردگی دیدگاه، به یک کتاب مرجع مادام‌العمر تبدیل می‌شود. این کتاب با شکستنِ روایت‌های انحصاری، مخاطب را به درکی عمیق‌تر از تنوع و وحدت خلاقیت بشر در طول تاریخ دعوت می‌کند و تصویر جامعی از جهان‌بینیِ هنریِ انسان را از دیروز تا امروز و فردا ارائه می‌دهد. درنتیجه، این اثر برای هر علاقه‌مند به هنر، تاریخ و فرهنگ یک مطالعه ضروری و یک منبع الهام ماندگار است.
