در پی پیدایش کتابِ کتاب‌هاست
موضوع پیدایش حیات روی زمین یکی از جالب‌ترین و در عین حال دشوارترین مسأله‌های علمی است. اما این مسأله را فرازمینی‌ها یا ربات‌ها یا هوش مصنوعی برای ما حل نکرده‌اند، بلکه دانشمندان بودند که این ادیسه علمی را نوشته‌اند. در صد سال گذشته تعدادی از نابغه‌ترین دانشمندان جهان برای حل این مسأله به اشکال مختلف خارج از کادر فکر کرده‌اند و اکنون به نظر می‌رسد که به پاسخ نهایی بسیار نزدیک شده‌ایم. ــــ کاوه فیض‌اللهی
مهتاب دمیرچی: زندگی از کجا آغاز شد؟ این پرسشی است که دانشمندان نزدیک به یک قرن می‌شود که در تلاش برای ارائه پاسخ هستند. منشا حیات این راز بزرگ در عصر کنونی موضوعی شد تا مایکل مارشال روزنامه‌نگار علم در کتابی با عنوان «در پی پیدایش» پس از سال‌ها تجربه‌ی همکاری در نشریاتی چون نیو ساینتیست و بی‌بی‌سی مطرح کند. کتاب در پی پیدایش اثری است در ژانر علم عامه‌فهم و تاریخ ایده‌ها که به پرسشی دیرینه می‌پردازد و نمی‌توان آن را صرفاً گزارشی از نظریه‌ها و داده‌های علمی دانست، بلکه روایتی انسانی از کسانی است که این نظریه‌ها را پرورده‌اند. مایکل مارشال نویسنده‌ای است که خواننده را به دل آزمایشگاه‌ها، رقابت‌های علمی و حتی دغدغه‌ها و وسواس‌های ذهنی پژوهشگران می‌برد؛ از آلکساندر اوپارین و استنلی میلر تا نظریه‌پردازان دنیای RNA. در روایت او، این دانشمندان نه نام‌هایی خشک در تاریخ، بلکه شخصیت‌هایی زنده و تأثیرگذارند که با باورها و جاه‌طلبی‌های خود مسیر علم را شکل داده‌اند. کتاب از ایده‌های کهن مانند نیروی حیاتی و نظریه‌ی تولید خودبه‌خودی آغاز می‌کند و با عبور از آزمایش کلاسیک میلر-یوری، به دیدگاه‌های معاصر همچون جهان RNA و فرضیه‌ی دریچه‌های گرمابی می‌رسد. بسیاری معتقدند این کتاب فراتر از یک روایت علمی صرف است. مارشال به نقش فرهنگ، رقابت و حتی منیت‌ها در مسیر علم می‌پردازد و پرسش‌های فلسفی و اخلاقی را نیز طرح می‌کند: اگر روزی حیات به‌طور مصنوعی بازآفرینی شود، جایگاه انسان چه خواهد بود؛ مشاهده‌گر یا آفریننده؟
کاوه فیض اللهی مترجم کتاب در گفت‌وگو با خبرنگار ایبنا درباره این اثر می‌گوید؛ در پی پیدایش کتابِ کتاب‌هاست. این کتابی نیست که در طرفداری از نظریه‌ای خاص نوشته شده باشد. بنابراین به نظرم علاقه‌مندان به این موضوع هیچ نقطهٔ آغاز مناسب‌تری در این بحث نخواهند یافت.
مصاحبه را در ادامه می‌خوانید:
ابتدا بفرمایید چه شد که سراغ ترجمه کتاب «در پی پیدایش» رفتید؟
درباره پیدایش حیات روی زمین، از دهه ۱۳۳۰ تاکنون، کتاب‌های بسیاری به فارسی ترجمه شده و مدام به تعداد آنها افزوده می‌شود. با این حال، بیشتر این کتاب توسط طرفداران این یا آن نظریه درباره چگونگی پیدایش حیات نوشته شده‌اند. اما «در پی پیدایش» کتابِ کتاب‌هاست. این کتابی نیست که در طرفداری از نظریه‌ای خاص نوشته شده باشد. بنابراین به نظرم علاقه‌مندان به این موضوع هیچ نقطه آغاز مناسب‌تری در این بحث نخواهند یافت.
با توجه به اینکه لحن نویسنده در عین علمی بودن، روایت‌محور و گاه طنزآمیز است. برای انتقال این فضا به فارسی چه رویکردی داشتید؟ در واقع بزرگ‌ترین چالش شما در انتقال روایت علمی‌روایت‌محور و طنزآلود مارشال به فارسی چه بود؟
خوشبختانه زبان فارسی در طنز کم نمی‌آورد. طنز مارشال هم که عمدتاً به پانویس‌ها محدود شده بیشتر از نوع به‌اصطلاح نِردی است و خنده‌دار بودنش گاه از شدت لوس بودن است. چالشی اگر بود به همین تشریح فضای ذهنی نردها برای خواننده فارسی‌زبان مربوط می‌شد.
با توجه به اینکه این کتاب ترکیبی از تاریخ علم، روایت‌های انسانی دانشمندان و توضیحات علمی است. این تلفیق چه اهمیتی برای مخاطب ایرانی دارد؟
بشر همیشه می‌خواست بداند که از کجا آمده و چرا اینجاست. پاسخ این پرسش در بنیادی‌ترین سطح این است که اصلاً خود حیات چگونه به وجود آمده است. موضوع پیدایش حیات روی زمین یکی از جالب‌ترین و در عین حال دشوارترین مسأله‌های علمی است. اما این مسأله را فرازمینی‌ها یا ربات‌ها یا هوش مصنوعی برای ما حل نکرده‌اند، بلکه دانشمندان بودند که این ادیسه علمی را نوشته‌اند. در صد سال گذشته تعدادی از نابغه‌ترین دانشمندان جهان برای حل این مسأله به اشکال مختلف خارج از کادر فکر کرده‌اند و اکنون به نظر می‌رسد که به پاسخ نهایی بسیار نزدیک شده‌ایم. می‌توان این پاسخ نهایی را در چند صفحه به اختصار بیان کرد. اما برای رسیدن به این چند صفحه هزار راه خطا پیموده شده است. اما برای رسیدن به این چند صفحه هزار راه خطا پیموده شده است. دانشمندانی که در این سفر حماسی شرکت داشتند انسان‌هایی معمولی بودند آلوده به ترس و غرور و حسادت و خشم که همچون هر انسانی نقاط ضعفی داشتند. بنابراین، این کتاب فقط توصیف کشف نیست، بلکه ضمناً روایت داستان کشف هم هست. نباید فراموش کرد که علم پدیده‌ای انسانی است و منهای انسان معنا ندارد. جهان از طریق ذهن بشر بود که از وجود خویش آگاه شد. برای خوانندهٔ ایرانی به‌مراتب واجب‌تر است که از طرز کار علم بداند تا اینکه از محصولات نهایی‌اش تغذیه کند.
رویکرد روزنامه‌نگارانه مایکل مارشال در روایت تاریخ علم را چطور ارزیابی می‌کنید؟ به‌نظر شما چه ارزشی اضافه می‌کند؟
بیشتر کتاب‌های دیگر درباره پیدایش حیات روی زمین توسط دانشمندانی نوشته شده‌اند که به یکی از نظریه‌های گوناگون رقیب در این باره تعهد دارند. از این رو، بیشتر این کتاب‌ها حالتی دفاعیه‌مانند دارند و نثرشان در مواقعی جدلی است. اما مارشال، پس از سال‌ها پی‌گیری دستاوردهای این رشته در رسانه‌های مختلف در موقعیتی قرار دارد که از موضعی بالاتر کل این رشته و نقاط قوت و ضعف نظریه‌های گوناگون را ارزیابی کند. نتیجه کار نشان می‌دهد که او توانسته به روایتی جامع و متوازن دست یابد بدون آنکه در حق هیچ نظریه‌ای اجحاف کرده یا به هیچ نظریه‌ای بهای بیش از حد داده باشد.
فکر می‌کنید این کتاب بیشتر به کار کدام گروه از خوانندگان ایرانی می‌آید؟ دانشجویان و پژوهشگران یا مخاطب عام علاقه‌مند به علم؟
کسی نیست که درباره مسأله چگونگی پیدایش حیات کنجکاو نباشد. اما همان‌طور که دانشمندان عادی سراغ این مسأله نرفته‌اند و نمی‌روند، احتمالاً خوانندگان عادی نیز با خواندن این کتاب به کنجکاوی‌شان پاسخ نخواهند داد. خواندن کتاب «در پی پیدایش» به پیش‌زمینه چندانی نیاز ندارد، آنچه خواننده این کتاب نیازمند ظرفیت ذهنی پی‌گیری مسأله‌های دیریاب است، مثل یک بازی شطرنج میان دو حریف قدر که چند روزی طول بکشد و نتیجه قابل پیش‌بینی نباشد، یا سریال جنایی و معمایی بلندی که هویت قاتل را تا اپیزود آخر نتوان حدس زد.
تجربه ترجمه این کتاب چه پیامی برای ناشران و مترجمان دیگر دارد؟ آیا ترجمه آثار میان‌رشته‌ای علمی در ایران در سال‌های اخیر ظرفیت بیشتری پیدا کرده است؟
طبق بعضی برآوردها تا ۸۰ درصد کتاب‌هایی که انسان در طول تاریخ نوشته دربارهٔ خودش بوده‌اند: شعر و داستان و زندگی‌نامه و تاریخ و سیاست و جامعه‌شناسی و دین و … از این تعداد احتمالاً چیزی کمتر از ۲۰ درصد کتاب‌های داستانی هستند. با این حال، کتاب‌های داستانی نزدیک به ۸۰ درصد از سهم بازار فروش کتاب را به خود اختصاص می‌دهند. از این آمار دو نکته روشن می‌شود. نخست اینکه ما با موجودی خودشیفته طرفیم که ترجیح می‌دهد خیلی بیشتر درباره خودش حرف بزند و بشنود تا دربارهٔ کل عالم بیرون. نکته دوم اینکه ترجیح می‌دهد این حرف‌ها درباره خودش را به شکل داستان بشنود. اکنون بسیاری از ناشران و نویسندگان تلاش می‌کنند که کتاب‌های غیرداستانی نیز تا حدودی از این دو ویژگی برخوردار باشند. اما همچنان انتشار کتاب غیرداستانی، به‌ویژه آنکه درباره انسان هم نباشد، گزینه‌ای به‌صرفه و بازارپسند نیست و ناشرانی که سراغ این دست آثار می‌روند اهدافی بزرگ‌تر از منافع اقتصادی دارند.
سخن‌پایانی
«در پی پیدایش» نه فقط کتابی درباره نظریه‌های علمی، که روایتی از انسان‌هایی است که در جست‌وجوی راز حیات، مرز میان علم و داستان را محو کرده‌اند. اثری الهام‌بخش که نشان می‌دهد علم، در نهایت، داستانی انسانی است با همه خطاها، امیدها و رویاها. کتاب «در پی پیدایش» از سوی انتشارات فرهنگ نو به قیمت ۶۸۰ هزار تومان راهی بازار کتاب شده است.
منبع: ایبنا
