جنبش‌های اجتماعی در ایران پس از اسلام (ویراست دوم)

□ از ابومسلم تا بابک؛ بدون رتوش و آرایش

«جنبش‌های اجتماعی در ایران پس از اسلام» تحقیقی دقیق و مبتنی بر منابع بسیار است از مهمترین جنبش‌های اجتماعیِ تاریخ ایران پس از اسلام. نویسنده سیمای اسطوره‌ای چهره‌های بزرگ جنبش‌های اجتماعی ــ نظیر ابومسلم و یعقوب و بابک ــ را در کشاکش مسائل سیاسی و اقتصادی آن دوران قرار داده و کوشیده تا چهرهٔ تاریخی آنها را نمایان کند. این کتاب دربرگیرندۀ بیست مقاله در سه بخش «جنبش‌های سیاسی» و «جنبش‌های اعتقادی» و «جنبش قَرمطیان» است. مقاله‌هایی که به‌بحث دربارۀ این سه جنبش در فاصلۀ قرن‌های اول تا پنجم هجری می‌پردازد؛ از ابومسلم خراسانی و مُقنَّع تا مرداویج گیلی، از فرقۀ مُرجِئه تا ابن‌مقفع و خرمدینان و در آخر قرمطیان در بحرین و یمن و خراسان. رضا رضازاده لنگرودی با بهره‌گیری دانشورانه از منابع پرشمار غربی و شرقی، تصویری چندوجهی از کنش‌گران تاریخ‌ساز در این عصر می‌سازد که در دل تعارضات قدرت و مناقشات دینی، اقتدار و جهان‌روایی را به مبارزه می‌طلبیدند.

سه مقالۀ این مجموعه دربارۀ جنبش‌هایی است که در خراسان رخ داده است. یکی دربارۀ اندیشه‌های سیاسی «مُرجِئه» است که یکی از نخستین جریان‌های فکری ــ سیاسی در سده‌های آغازین دورۀ اسلامی بود و نقش مؤثری در عرصۀ فکری و سیاسی جهان اسلام داشت. در این مقاله ابعادی از فعالیت مرجئه در خراسان بررسی و از آن به عنوان مرحلۀ دوم تاریخ مُرجِئه یاد شده است. مقالۀ دوم پژوهشی دربارۀ مقنّع و جنبش روستایی سپیدجامگان است؛ این جنبش یکی از مهم‌ترین قیام‌هایی است که در خراسان در عصر خلافت مهدی عباسی در سدۀ دوم هجری شکل گرفت. مقاله‌ای دیگر در این بخش به زنادقه در سده‌های نخستین دورۀ اسلامی اختصاص یافته است. روی کار آمدن عباسیان در زندگی و اوضاع عمومی کشورهای اسلامی، عنصر و عامل جدیدی پدید آورد که در میان اسلاف بلافصل عباسیان تقریباً به‌کلی ناآشنا بود؛ یعنی پیگرد و آزار زنادقه. البته معیارهای تعریف «زندقه» و تحدید مفهوم «زندیق» همواره در تغییر بوده است؛ زیرا مثلاً آنچه در زمان مأمون و معتصم عباسی زندقه دانسته می‌شد، در دورۀ خلافت متوکل به گونه‌ای دیگر تعبیر می‌شد.
مقاله‌های هفتم و هشتم به جنبش مرداویج و اسفار بن شیرویه اختصاص دارد. مرداویج زیاری، حکومتی پی نهاد که فرمانروایانش از سال ۳۱۶ تا ۴۷۰ هجری بر بخش‌هایی از نواحی گرگان، قومس، طبرستان، دیلم، گیلان، قزوین، ری، اصفهان و خوزستان استیلا داشتند. و مقالۀ نهم نیز گزارشی است دربارۀ جنبش نقطوی محمود پسیخانی، از شاگردان فضل‌اللّه استر آبادی بنیانگذار مکتب حروفیه.
در ویراست دوم مؤلف مقاله‌های مستقلی را که در دانشنامه‌ها و مجموعۀ مقاله‌ها چاپ شده بودند، گردآوری کرده تا پس از بازنگری و حذف مطالب مقدماتی و تکراری و تجدیدنظرهای لازم، در نهایت با اضافه کردن یازده مقالۀ جدید، مجموعه‌ای شامل بیست مقاله دربارۀ جنبش‌های اجتماعی-سیاسی در ایران را فراهم آورد.
این کتاب از منابع مهم تاریخ جنبش‌های اجتماعی پس از اسلام در ایران به شمار می‌آید. هم پژوهشگران و هم علاقه‌مندان به تاریخ می‌توانند از مطالب و دقایق گوناگون این کتاب بهره‌مند شوند.

تحریریۀ نشر نو